Όρια νομιμότητας στην άρση απορρήτου επικοινωνιών;

Γράφει η Αντιγόνη Θεοδώρου

Στόχος; Η ανίχνευση παραβάσεων και εγκλημάτων.

Αρμόδιος; Οι αρχές, που συχνά επιστρατεύουν τακτικές που αμφισβητούνται ως προς το αν και κατά πόσο συμβαδίζουν με τις αρχές που ορίζει η δίκαιη δίκη καθώς και αν καταστρατηγούν θεμελιώδη συνταγματικά κατοχυρωμένα ατομικά δικαιώματα. Εύλογα είναι τα ερωτήματα:

Ποια τα όρια νομιμότητας στην άρση απορρήτου επικοινωνιών και επιπροσθέτως, υπάρχουν όρια στην αναζήτηση της αλήθειας;

Οι μέθοδοι της αστυνομίας των οποίων η νομιμότητα αμφισβητείται, είναι η παρακολούθηση και καταγραφή των τηλεφώνων των υπόπτων και πιο συγκεκριμένα των συνομιλιών, μηνυμάτων, λογαριασμών ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, που γίνεται στο πλαίσιο αναζήτησης αποδεικτικού υλικού. Από τα δεδομένα που συγκεντρώνονται, όσα το απαιτεί η φύση τους (τηλεφωνικές συνομιλίες), απομαγνητοφωνούνται. Τα στοιχεία αυτά εν συνεχεία ενσωματώνονται στην δικογραφία.

Κατά την εξέλιξη της ποινικής διαδικασίας, ήδη από την προδικασία ορίζεται αστυνομικός για να εξεταστεί ως μάρτυρας και να αναλάβει το σχολιασμό των δεδομένων αυτών και την παρουσίαση των κρίσεων και των συμπερασμάτων της αστυνομίας και ακολούθως κλητεύεται στην ακροαματική διαδικασία. Έντονος προβληματισμός έχει διατυπωθεί σχετικά με το νόμιμο έρεισμα αυτών των πρακτικών και με το αν οι τελευταίες συνιστούν αξιόποινες πράξεις. Είναι σκόπιμο, λοιπόν, να γίνει λόγος σχετικά με την άρση απορρήτου κάθε μορφής επικοινωνίας. Πότε και από ποιον είναι νόμιμη η άρση του;

Το απόρρητο, πρωτίστως, προστατεύεται από το άρθρο 19 παρ. 1 του Συντάγματος. Σύμφωνα με αυτό, αίρεται μόνο για λόγους εθνικής ασφάλειας ή για τη διακρίβωση ιδιαίτερα σοβαρών εγκλημάτων. Με τον τρόπο αυτό, παρέχεται εξουσιοδότηση για νομοθετική ρύθμιση των ειδικότερων όρων και προϋποθέσεων της άρσης του απορρήτου. Εκτός από το Σύνταγμα, νόμιμο έρεισμα της άρσης απορρήτου επικοινωνιών αποτελεί και ο Ν. 5002/2022.

Πρόκειται για ένα σύγχρονο νομοθετικό πλαίσιο με στόχο τη διασφάλιση της προστασίας του απορρήτου των επικοινωνιών και τη θωράκιση της διαδικασίας άρσης του. Τόσο για λόγους εθνικής ασφάλειας όσο και για τη διακρίβωση εγκλημάτων, ο Ν. 5002/2022 προβλέπει ότι η διάρκεια της άρσης του απορρήτου δεν μπορεί να υπερβαίνει τους δύο (2) μήνες, ενώ, αν έχουν δοθεί παρατάσεις, η διάρκειά της δεν μπορεί να είναι μεγαλύτερη των δέκα (10) μηνών συνολικά.

Η Ε.Υ.Π. (Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών) ή η Δ.Α.Ε.Ε.Β. (Διεύθυνση Αντιμετώπισης Ειδικών Εγκλημάτων Βίας της Ελληνικής Αστυνομίας) είναι τα όργανα που δύνανται να υποβάλλουν κατά τον Ν. 5002/2022 αίτημα άρσης του απορρήτου για λόγους εθνικής ασφάλειας στον αρμόδιο εισαγγελικό λειτουργό της παρ. 3 του άρθρου 5 του ν. 3649/2008 (Α’ 39) για μεν την Ε.Υ.Π. και της παρ. 3 του άρθρου 4 του ν. 2265/1994 (Α’ 209) για δε τη Δ.Α.Ε.Ε.Β.. 

Ειδικότερα, στο αίτημα αναγράφονται:

• α) οι αιτίες που στοιχειοθετούν κίνδυνο για την εθνική ασφάλεια,
• β) η αναγκαιότητα της άρσης του απορρήτου για την αντιμετώπιση του κινδύνου,
• γ) τα μέσα επικοινωνίας για τα οποία ζητείται η άρση,
• δ) το αντικείμενο της άρσης,
• ε) η εδαφική έκταση εφαρμογής και η χρονική διάρκεια της άρσης.

Είκοσι τέσσερις (24) ώρες είναι το χρονικό περιθώριο του εισαγγελέα για να αποφασίσει σχετικά με την άρση του απορρήτου.

Ακολούθως, εκδίδει διάταξη που τίθεται υπό έγκριση σε δεύτερο εισαγγελέα, η απόφαση του οποίου (έγκριση ή απόρριψη) είναι καθοριστική για το κύρος της εισαγγελικής διάταξης. Ο εισαγγελικός αυτός λειτουργός, ο οποίος είναι αντεισαγγελέας του Αρείου Πάγου ή εισαγγελέας Εφετών, επιστρέφει ολόκληρο τον φάκελο και δεν έχει τη δυνατότητα διατήρησης αρχείου.   Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι εφόσον τηρούνται οι προϋποθέσεις που ορίζει ο νόμος, το αποδεικτικό υλικό που οδήγησε στην άρση απορρήτου μπορεί, σύμφωνα με αρ.5 του ίδιου νόμου, να καταστραφεί δέκα έτη μετά την παύση της ισχύος της εισαγγελικής διάταξης.

Για “λόγους εθνικής ασφάλειας” έγινε δεκτή ακόμα και από τον ίδιο τον πρωθυπουργό, πρόσφατα, η παρακολούθηση του κινητού τηλεφώνου του κ. Ανδρουλάκη, αρχηγού του ΠΑΣΟΚ–ΚΙΝΑΛ. Για την υπόθεση αυτή, όπως είναι φυσικό, εκδόθηκε η απαιτούμενη εισαγγελική διάταξη, στην οποία παρατίθενται ενδελεχώς οι ακριβείς λόγοι εθνικής ασφάλειας για την προστασία των οποίων παραβιάστηκε ένα θεμελιώδες δικαίωμα του κ. Ανδρουλάκη.

Πρόκειται για μία σκοτεινή υπόθεση, αμφιλεγόμενη, ενώ όσον αφορά στην ανάμειξη του πρωθυπουργού σ’ αυτή τα σενάρια διαδέχονται το ένα το άλλο.

Περιοριστική είναι η απαρίθμηση των αδικημάτων για την διακρίβωση των οποίων είναι επιτρεπτή η άρση του απορρήτου των επικοινωνιών. Πρόκειται για την πλειονότητα των εγκλημάτων του Ποινικού Κώδικα (ΠΚ), τα οποία αναφέρονται στις παραγράφους 1,2 του αρ.6.

Κατά κανόνα, το αρμόδιο δικαστικό συμβούλιο αποφασίζει, μετά από πρόταση του εισαγγελέα, και εκδίδει μέσα σε σαράντα οχτώ (48) ώρες, βούλευμα ειδικά αιτιολογημένο, με το οποίο αποφαίνεται σχετικά με την άρση του απορρήτου. Κατ’ εξαίρεση, αν το επιβάλλει η επείγουσα περίσταση, ο εισαγγελικός λειτουργός ή ο ανακριτής μπορεί να διατάξει την άρση.

Για την απομαγνητοφώνηση πρέπει να συνταχθεί έκθεση (148επ. ΚΠΔ), καθώς πρόκειται για προανακριτική πράξη. Η διαδικασία αυτή γίνεται από προανακριτικούς υπαλλήλους, οι οποίοι οφείλουν να απομαγνητοφωνούν τις συνομιλίες στο σύνολο τους και όχι τμήματα αποσπασματικά αυτών. Στην πράξη, συχνά συμβαίνει το τελευταίο, με πιθανή απόρροια τη διαστρέβλωση της ουσίας της συζήτησης.

Η αποσπασματική αυτή επιλογή των προανακριτικών υπαλλήλων γεννά πληθώρα αμφιβολιών όσον αφορά στον σεβασμό των δικαιωμάτων υπεράσπισης του κατηγορουμένου. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν περιπτώσεις αμφισβήτησης από τον κατηγορούμενο, που ισχυρίζεται ότι αυτός είναι δεν όντως ο συνομιλών.

Σε όποια δικονομική φάση και αν διατυπώνεται αυτή η διαμαρτυρία, αποκλειστική λύση είναι η πραγματογνωμοσύνη. Η ηλεκτρονική μοναδικότητα κάθε φωνής είναι που θα διαλευκάνει την αλήθεια. Δεν είναι λίγες και οι περιπτώσεις που ο κατηγορούμενος αμφισβητεί την πιστότητα της απομαγνητοφώνησης, ισχυρίζεται δηλαδή ότι τα αποσπάσματα έχουν παραλείψεις και οδηγούν σε πλάνες. Το δικαστήριο είναι αυτό πρέπει να εξετάσει το σύνολο των συνομιλιών και να συμπεράνει την αποδεικτική ισχύ του.

Πρέπει, ωστόσο, να διερευνηθούν τα όρια της άδειας που δόθηκε για την άρση απορρήτου. Ειδικότερα, πρέπει να εξεταστεί το αντικειμενικό όριο, με άλλα λόγια, ποιες τηλεφωνικές κλήσεις περιλαμβάνει η άρση, αλλά και το υποκειμενικό όριο που αφορά στα πρόσωπα που νομιμοποιούνται να αποκτήσουν πρόσβαση στα εν λόγω αποδεικτικά μέσα. Το πρόβλημα έγκειται, ως πλείστον, στα υποκειμενικά όρια της άδειας.

Στην περίπτωση που κλητευόμενος, ως μάρτυρας, αστυνομικός έχει ενημερωθεί σχετικά με το αποδεικτικό υλικό, όμως δεν καλύπτεται από την σχετική άδεια, η γνώση του αυτή είναι παράνομη. Ρητή είναι η παράγραφος δύο του άρθρου 177 ΚΠΔ σχετικά με την απαγόρευση αξιοποίησης παράνομων αποδεικτικών μέσων στην ποινική δίκη. Απόρροια είναι η ενεργοποίηση δικονομικής απόλυτη ακυρότητα κατ’ άρθρο 171 παρ. 1 εδ. δ ΚΠΔ, αφού προδήλως παραβιάζεται το δικαίωμα σε δίκαιη και αμερόληπτη διεξαγωγή της δίκης, που κατοχυρώνεται στο άρθρο 6 της ΕΣΔΑ.

Όσον αφορά στην παρακολούθηση των τηλεφωνικών συνδιαλέξεων, είναι κοινός τόπος ότι ο κίνδυνος προσβολής των εγγυήσεων της δίκαιης δίκης συχνά ελλοχεύει. Σε ένα κράτος δικαίου είναι επιβεβλημένο να δίνεται προτεραιότητα σε αξίες όπως αυτή του ανθρώπου και της αξιοπρέπειας του, στο δικαίωμα της προσωπικότητας και γενικότερα στα συνταγματικά κατοχυρωμένα ατομικά δικαιώματα, στην αρχή της δίκαιης δίκης και την αρχή της αναλογικότητας.

Βιβλιογραφία άρση

1. Αδάμ Χ. Παπαδαμάκης, Ποινική Δικονομία, 2021, σελ. 201 και Νάιντος Χ., Αποδεικτικές απαγορεύσεις στην ποινική δίκη, 2010
2. Καρράς, Ποινικό Δικονομικό Δίκαιο, 2020
3. Παύλου Στ, Η μαγνητοφώνηση τηλεφωνικών συνδιαλέξεων  υπόπτων από τις αρχές, ΠοινΧρον 2015, 161επ.
4. Νάιντος Χ., Αποδεικτικές απαγορεύσεις στην ποινική δίκη, 2010
5. Καλφέλης Γρηγόρης: https://www.in.gr/2022/11/13/apopsi/skandalo-ton-paranomon-parakolouthiseon-afora-mono-n-androulaki/