Νέοι καπνοί στη Μέση Ανατολή;

Γράφει ο Αντώνης Παράσχος

Σαουδική Αραβία και Ιράν αποτελούν τις δύο σημαντικότερες αραβικές χώρες στη Μέση Ανατολή και από το 1979 βρίσκονται σε «Ψυχρό Πόλεμο», ενώ διεξάγουν και πολέμους δια αντιπρόσωπων, όπως θα εξεταστεί και στην πορεία. Ωστόσο, πέραν αυτής της ουσιαστικά παγιωμένης κατάστασης οι τρέχουσες εξελίξεις δείχνουν ότι υπάρχουν έντονοι φόβοι ακόμα και για άμεση σύγκρουση μεταξύ τους, κάτι που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής και ανάλυσης.

Η Σαουδική Αραβία, που τη διοικεί ο Οίκος των Σαούντ, από όπου έχει πάρει και το όνομά της, είναι το σημαντικότερο σουνιτικό κράτος στη Μέση Ανατολή καθώς και του OPEC+, η στάση του οποίου είναι καθοριστική για τη διαμόρφωση της τιμής του πετρελαίου. Σε αυτήν ανήκουν οι δύο σπουδαιότερες μουσουλμανικές πόλεις, Μέκκα και Μεδίνα, κάτι που ενισχύει περαιτέρω την πολιτιστική της ακτινοβολία στην περιοχή. Αξιοσημείωτη είναι η σύνδεση των Σαούντ και των Ουαχαμπιτών, εκπροσώπων μίας ιδιαίτερα συντηρητικής εκδοχής του Ισλάμ, που όμως δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής σε αρκετές περιοχές της χώρας, όπως τις παράκτιες¹.

Ταυτόχρονα αποτελεί έναν εκ των σταθερότερων συμμάχων των Ηνωμένων Πολιτειών. Οι τελευταίες παρέχοντας την προστασία τους, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, συνέβαλαν στην άνοδο της Σαουδική Αραβία, η οποία αποτελεί μέχρι και τις μέρες μας έναν σημαντικό πάροχο πετρελαίου για τη Δύση. Η σχέση είναι ουσιαστικά αμοιβαία επωφελής και για αυτό έχει καταφέρει να υπερβεί ζητήματα, όπως η αμερικανική στήριξη στο Ισραήλ ή τα ανθρώπινα δικαιώματα στη Σαουδική Αραβία.

Φυσικά, δε θα μπορούσε να μη γίνει αναφορά και στο διάδοχο του θρόνου, και κατά πολλούς ήδη de facto ηγέτη, Mohammed bin Salman, αμφιλεγόμενη και συνάμα ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Από τη μία, έχει ένα δυναμικό, μεταρρυθμιστικό προφίλ, που δείχνει να είναι αυτό που χρειάζεται η Σαουδική Αραβία, σε μία εποχή που πολλά κράτη μπαίνουν ή βρίσκονται σε διαδικασία απεξάρτησης από το πετρέλαιο, τη βασική πηγή ισχύος της χώρας. Περιβάλλεται από νέους συμβούλους, με στόχο να οδηγήσουν τη Σαουδική Αραβία στον κόσμο του μέλλοντος, έναν κόσμο με λιγότερο πετρέλαιο, στον οποίο όμως θέλουν η χώρα να έχει ακόμα μία εύρωστη οικονομία. 

Το δικαίωμα των γυναικών να οδηγούν, η επαναλειτουργία των κινηματογράφων, ο εκσυγχρονισμός των θρησκευτικών διαταγμάτων και το φιλόδοξο πρόγραμμα «Όραμα 2030», με στόχο της διαφοροποίηση της οικονομίας με έμφαση στην τεχνολογία (η εφαρμογή του πάντως παρουσιάζει κάποιες σημαντικές δυσκολίες), είναι μερικές από τις χαρακτηριστικότερες κινήσεις του MbS, ενδεικτικές του «αέρα αλλαγής» που επιθυμεί να φέρει στη χώρα του², εξασφαλίζοντας τόσο την ευημερία της, όσο και τη διατήρηση των ηνίων της Σαουδική Αραβία από τον ίδιο. Το αν είναι απότοκο ιδεολογικών πεποιθήσεων, ρεαλιστικών αναγκαιοτήτων ή ένας συνδυασμός έχει προς το παρόν περιορισμένη σημασία.

Από την άλλη, δε λείπουν και οι σκιές γύρω από το πρόσωπο του διαδόχου. Οι μέθοδοί του για να εδραιώσει την ισχύ του, είναι σε πολλές περιπτώσεις απολυταρχικές, ακόμα και βάναυσες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη δολοφονία του Jamal Kashoggi, γεγονός που, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, είχε δυσχεράνει τις σχέσεις με πολλές Δυτικές χώρες, ιδιαίτερα με τις ΗΠΑ, με τον Biden να έχει δηλώσει ότι θέλει να καταστήσει τη Σαουδική Αραβία κράτος «παρία».

Στην εξωτερική πολιτική, η Σαουδική Αραβία καθόλου κλειστή δεν είναι σε άλλες μεγάλες δυνάμεις, όπως η Κίνα και η Ρωσία, μάλιστα η απόφαση του OPEC προ ολίγων μηνών για μείωση της παραγωγής πετρελαίου, κάτι που φυσικά έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις Δυτικές ανάγκες, υπό το φως του Ρωσο-ουκρανικού πολέμου, ήταν ένα ξεκάθαρο μήνυμα. Το Νοέμβριο, και ενώ ο Biden είχε ήδη πριν κάποιο διάστημα συναντηθεί με τον MbS, τον οποίο ήθελε μέχρι πρότινος να απομονώσει, η αμερικανική κυβέρνηση δήλωσε ότι ο τελευταίος έχει ασυλία από οποιαδήποτε προσφυγή για τη δολοφονία Kashoggi. Το μήνυμα είχε ληφθεί, ωστόσο ίσως να είναι αργά να αποτραπεί η αυξανόμενη προσέγγιση με μη-Δυτικές χώρες, με αποκορύφωμα την επιθυμία ένταξης στις χώρες BRICS, χώρος που κυριαρχούν Ρωσία και Κίνα…

Επιπροσθέτως, άξια λόγου είναι και η σταδιακή προσέγγιση με τον (τουλάχιστον στα προηγούμενα χρόνια) μεγάλο εχθρό των περισσότερων αραβικών κρατών, το Ισραήλ. Ο MbS φαίνεται, όπως και άλλοι Άραβες ηγέτες, να μην έχει άλλη υπομονή με την άρνηση των Παλαιστινίων να συμβιβαστούν με το Ισραήλ³. Μπορεί επίσημα να μην έχουν υπάρξει τεράστιες αλλαγές, το ιδιαίτερα συντηρητικό κατεστημένο της χώρας δύσκολα θα το επέτρεπε, τουλάχιστον προς το παρόν, ανεπίσημα όμως η προσέγγιση του Ισραήλ με χώρες όπως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα εκλαμβάνονται θετικά από τον MbS. Το Ισραήλ είναι πανίσχυρο στρατιωτικά, διαθέτει πυρηνικά και το περιζήτητο πυραυλικό αμυντικό σύστημα Iron Dome. Τα στοιχεία αυτά είναι πολύ δελεαστικά, ιδιαίτερα για την αντιμετώπιση του κοινού τους εχθρού, του δεύτερου πόλου του «Αραβικού Ψυχρού Πολέμου», του Ιράν.  

Η άλλοτε Περσία, αποτελεί ένα εκ των αρχαιότερων κρατών, με πλούσια ιστορία πολύ παλαιότερη του Ισλάμ, με έντονα αφομοιωτικό χαρακτήρα και φυσικά δεν αποτελεί απλά άλλο ένα αραβικό κράτος. Αυτή η διαφορετικότητα, καθώς και η επιθυμία του Πέρση βασιλιά Ισμαήλ του οίκου των Σαφαβίδων το 1501 να προσδιορίσει το κράτος του σε αντίθεση με τη σουνιτική Οθωμανική Αυτοκρατορία, οδήγησε στην υιοθέτηση του σιιτικού Ισλάμ, που τη φέρνει σε αντίθεση με την πλειοψηφία των αραβικών κρατών που είναι σουνιτικά ⁴.

Η αντίθεση αυτή εντάθηκε ιδιαίτερα μετά την Ιρανική Επανάσταση του 1979 και τη μετατροπή του Ιράν σε θρησκευτικό κράτος από τον Αγιατολάχ Χομεϊνί, ο οποίος είχε πει ότι «Το Ισλάμ είναι πολιτικό, αλλιώς δεν είναι τίποτα» ⁵ To να κυριαρχήσει ένα τέτοιο κράτος γεωστρατηγικά και πολιτισμικά στη Μέση Ανατολή, θα αποτελούσε τεράστιο κίνδυνο για τη Σαουδική Αραβία, αλλά και για τις ΗΠΑ (ο «Μεγάλος Σατανάς» κατά τον Χομεϊνί), καθώς παρόλο που το πρώτο δεν ενδιαφέρεται για τη δημιουργία ενός ενιαίου ισλαμικού κράτους, όπως για παράδειγμα οι σουνίτες Αδελφοί Μουσουλμάνοι, δε διαθέτει την πολυτέλεια να αδιαφορεί για αντίστοιχες φιλοδοξίες άλλων κρατών, ιδιαίτερα όταν υπάρχει κι ένα πυρηνικό πρόγραμμα, με το οποίο πολλοί φοβούνται ότι το Ιράν σκοπεύει να αποκτήσει πυρηνικά όπλα, παρά τις προσπάθειες αποθάρρυνσής του.

Θα ήταν λάθος, πάντως, να θεωρηθεί το Ιράν ένα απομονωμένο κράτος στη γειτονιά του. Απεναντίας, εδώ και χρόνια έχει καταφέρει να δημιουργήσει έναν διάδρομο προς τη Μεσόγειο, μέσω Ιράκ-Συρίας-Λιβάνου. Η εισβολή των ΗΠΑ στο πρώτο το 2003 οδήγησε στην απομάκρυνση του σουνιτικού καθεστώτος και έτσι η ηγεσία μιας χώρας κατά πλειοψηφία σιιτικής, είναι πλέον πιο φιλική προς το Ιράν ⁶. Στη δεύτερη, κυριαρχεί ο Άσαντ, προερχόμενος από μία αλεβιτική, σιιτική μειονότητα, σε μεγάλο βαθμό χάρη στην υποστήριξη που δέχτηκε από το Ιράν (αλλά και τη Ρωσία) στον εμφύλιο⁷ . Στην τρίτη, η χρηματοδοτούμενη από το Ιράν Χεζμπολάχ έχει υπό τον έλεγχό της μεγάλο τμήμα της χώρας παρέχοντας ένα ακόμα αξιόλογο έρεισμα στο Ιράν.

Στο εσωτερικό, η εξουσία των Αγιατολάχ, στην πραγματικότητα σχεδόν ποτέ δεν υπήρξε αδιαμφισβήτητη, ούτε όμως έφτασε και πάρα πολύ κοντά στην κατάρρευση. Αυτό οφείλεται στην άμεση, μετά την επανάσταση, οργάνωση της Ισλαμικής Επαναστατικής Φρουράς, της πιο ισχυρής στρατιωτικής δύναμης της χώρας, η οποία δε διστάζει να χρησιμοποιήσει και πιο σκληρές μεθόδους όταν κρίνεται απαραίτητο για την προστασία του καθεστώτος.

Ένας δεύτερος παράγοντας, είναι ο τεράστιος έλεγχος που ασκούν στο κράτος και το πολιτικό σύστημα οι σκληροπυρηνικοί του καθεστώτος. Το 2020, παραδείγματος χάριν, το Συμβούλιο των Κηδεμόνων απλά απέρριψε τη συμμετοχή 7000 υποψηφίων στις εκλογές, με αποτέλεσμα την εύκολη νίκη των πιο ακραίων στοιχείων ⁸. Πρέπει όμως να επισημανθεί ότι η στάση αυτή μάλλον οφείλεται στις εμφατικές νίκες που είχε σημειώσει τα προηγούμενα χρόνια ο μετριοπαθής Ρουχανί. Η ευημερία του καθεστώτος δε βασίζεται απαραίτητα στην ευρεία λαϊκή υποστήριξη, άλλωστε στην οικονομία, θεμελιώδης τομέας για την επίτευξη του τελευταίου, οι διεθνείς κυρώσεις που έχουν επιβληθεί και οι περιορισμένες διοικητικές ικανότητες περιορίζουν της δυνατότητες μεγάλης ανάπτυξης, παρόλο που όπως και η Σαουδική Αραβία, το Ιράν είναι ιδιαίτερα πλούσιο σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο.  

Οι δύο χώρες έχουν σε πολλές περιπτώσεις αντικρουόμενα συμφέροντα, ενώ σε μερικές χώρες, όπως η Συρία και η Υεμένη, διεξάγουν πόλεμο δια αντιπροσώπων. Ειδικά στην τελευταία, οι υποστηριζόμενοι από το Ιράν Χούθι, πλήττουν, κυρίως με πυραυλικές επιθέσεις ακόμα και σαουδαραβικό έδαφος.

Εικόνα από χτύπημα των Χούθι σε εγκαταστάσεις της Saudi Aramco στην Τζέντα. Πηγή: Al Jazeera

Ως εκ τούτου, έχουν υπάρξει και περιπτώσεις που οι δύο χώρες βρέθηκαν κοντά και σε άμεση μεταξύ τους σύγκρουση. Το 2019 η Σαουδική Αραβία κατηγόρησε το Ιράν ότι βρισκόταν πίσω από μία μεγάλη επίθεση στο έδαφός της, η οποία μάλιστα οδήγησε σε μείωση κατά το ήμισυ της παραγωγής πετρελαίου ⁹. Ακόμα μεγαλύτερη ανησυχία προκλήθηκε στις αρχές του Νοεμβρίου, με τη Σαουδική Αραβία να ενημερώνει τις ΗΠΑ ότι επίκειται ιρανική επίθεση άμεσα. Αξιοσημείωτη είναι και η αντίδραση των ΗΠΑ, δηλώνοντας έτοιμες να υπερασπιστούν τους εταίρους τους, ολοκληρώνοντας τη στροφή 180 μοιρών στις σχέσεις Σαουδικής Αραβίας-ΗΠΑ (υπακούοντας πάντως στις επιταγές του εθνικού συμφέροντος και του ρεαλισμού).

Η επίθεση δεν έλαβε χώρα, ωστόσο το κατά πόσο έχει αποφευχθεί ο κίνδυνος είναι συζητήσιμο. Οι συνεχιζόμενες διαδηλώσεις εναντίον της θρησκευτικής ακρότητας και των βίαιων πρακτικών των αρχών, που οδήγησαν στο θάνατο της Mahsa Amini, σύμβολο των διαμαρτυριών, χαρακτηρίζονται από το Ιράν ως υποκινούμενες από ΗΠΑ και Σαουδική Αραβία. Μία επίθεση εναντίον της δεύτερης θα μπορούσε να αποτελέσει ένα αντίποινο ή έναν τρόπο να αποσπάσει την προσοχή των Ιρανών από τα εσωτερικά ζητήματα, συνασπίζοντας τους εναντίον του κοινού εχθρού (όπως έγινε το 1979 εναντίον του Σάχη, οπότε ακόμα και φιλελεύθεροι για παράδειγμα στήριξαν τον Χομεϊνί, ή με τη δολοφονία του Σολεϊμανί το 2020).

Το να γίνει πραγματικότητα αυτό, θα είχε μάλλον δυσμενείς διεθνείς επιπτώσεις. Η τιμή του πετρελαίου θα ανέβαινε σε δυσθεώρητα ύψη, ενώ στη Μέση Ανατολή θα επικρατούσε και πάλι το απόλυτο χάος, με το κίνδυνο νέας κορύφωσης των μεταναστευτικών ρευμάτων προς την Ευρώπη και στην ουσία το να μείνει η Δύση αμέτοχη στις εξελίξεις θα ήταν αδύνατο, αλλά και στρατηγικά λανθασμένο, αφήνοντας χώρο σε Κίνα και Ρωσία (και ίσως και στο Ιράν) να αποκτήσουν καθοριστικό ρόλο (κυρίαρχο για το Ιράν) σε μία κρίσιμη γεωπολιτικά περιοχή. Η επιλογή των ΗΠΑ να δηλώσουν έτοιμες να στηρίξουν τη Σαουδική Αραβία και πάλι δεν είναι τυχαία. 

Ωστόσο, έχει καταστεί σαφές ότι η Σαουδική Αραβία χωρίς να είναι αρνητική, δε σκοπεύει πλέον να περιμένει το πώς θα κινείται ο εκάστοτε πρόεδρος των ΗΠΑ, προσπαθώντας να συμβιβάσει την προώθηση αξιών με την ικανοποίηση ρεαλιστικών αναγκών, ανάλογα και με το πρόγραμμα με το οποίο έχει εκλεγεί. Εκτιμώ πάντως, ότι και αυτή θα προτιμούσε να μείνει μακριά από συγκρούσεις υψηλής έντασης και να εστιάσει στο πρόγραμμα οικονομικής αναδιοργάνωσής της.

Κλείνοντας, ενδεχόμενη σύρραξη θα αποτελούσε ενδιαφέρουσα πρόκληση και για Ρωσία Κίνα, που έχουν καλές σχέσεις με αμφότερες τις πλευρές. Σίγουρα ένας νέος πόλεμος θα αποσπούσε την προσοχή από τον ρωσο-ουκρανικό, θα συντελούσε στην περαιτέρω αποδυνάμωση της Δύσης και ενδεχομένως θα επέτρεπε την απόκτηση ισχυρότερου ρόλου στην περιοχή, εντούτοις, όπως έχει διαπιστωθεί στο παρελθόν, οι συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή είναι ιδιαίτερα σύνθετες, με απρόβλεπτες συνέπειες, ενώ αποτυχία του δύσκολου εγχειρήματος διατήρησης των ισορροπιών, θα μπορούσε εύκολα να οδηγήσει σε αντίστοιχα κέρδη για τη Δύση και διατήρηση της τωρινής κατάστασης δύναται να θεωρηθεί ασφαλέστερη επιλογή. Η «σκακιέρα» της Μέσης Ανατολής είναι ιδιαίτερα απαιτητική και απαιτείται κατάλληλη προπαρασκευή για όλα τα σενάρια.   

1-8:  Marshall T. (2021) Η Δύναμη της Γεωγραφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Διόπτρα, σελ. 109-110.

9: DailyO

Διαβάστε περισσότερα: Μέση Ανατολή

Μέση Ανατολή Μέση Ανατολή Μέση Ανατολή Μέση Ανατολή Μέση Ανατολή Μέση Ανατολή Μέση Ανατολή Μέση Ανατολή Μέση Ανατολή Μέση Ανατολή