Γράφει η Νάσια Χαρδαλιά
Ανατρέχοντας στο χρόνο, παρατηρεί κανείς πως σε οποιαδήποτε κοινωνία και εποχή το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού επικρατεί, αναβιώνει και εξελίσσεται ραγδαία βασανίζοντας αθώες, παιδικές ψυχές. Πρόκειται για ένα σύνθετο και οδυνηρό κοινωνικό πρόβλημα, που πλήττει ως επί το πλείστον ανεπανόρθωτα παιδιά και εφήβους, μετατρέποντας το σχολείο, ένα χώρο κοινωνικοποίησης, ωρίμανσης, πνευματικής και διανοητικής ανάπτυξης, σ’ ένα περιβάλλον μισαλλοδοξίας, βίας, εξευτελισμού, όπου ο νέος πρέπει να θωρακισθεί με όσες άμυνες διαθέτει, προκειμένου να επιβιώσει.
Τι γίνεται λοιπόν όταν το σχολείο, η μικρογραφία της κοινωνίας, ασθενεί;
Αρχικά, πρέπει να διευκρινίσουμε πως με τον όρο σχολικός εκφοβισμός(bullying) εννοείται μια ηθελημένη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη στοχοποίηση και χρήση βίας και επιθετικής συμπεριφοράς μεταξύ μαθητών ή παιδιών παρόμοιας ηλικίας, που αποσκοπεί να προξενήσει πόνο, αναταραχή, ψυχική και σωματική κατάρρευση.
Αξιοσημείωτο είναι το στοιχείο της επανάληψης, καθώς δεν πρόκειται για ένα μεμονωμένο περιστατικό, αλλά αυτό που το καθιστά μια αρνητική πράξη είναι η κατ’ εξακολούθηση εκδήλωσή του. Ουσιαστικά, έγκειται στη δημιουργία μιας ανισόρροπης σχέσης, που επικεντρώνεται στη δύναμη και την εξουσία του θύτη και στην αδυναμία και δυσμενέστερη θέση που χαρακτηρίζει το θύμα και που προκύπτει και στις δύο περιπτώσεις αντίστοιχα είτε λόγω σωματικής διάπλασης είτε λόγω στοιχείων της προσωπικότητας, που τούς ξεχωρίζουν.
Το ενδιαφέρον και ταυτόχρονα εξαιρετικά ανησυχητικό έως τρομακτικό είναι η ικανότητα του συγκεκριμένου φαινομένου να εκδηλώνεται σε πολλαπλές μορφές. Συγκεκριμένα, η ενδοσχολική βία μπορεί να εμφανιστεί είτε άμεσα, με συμπεριφορές δηλαδή που εμπεριέχουν αλληλεπίδραση μεταξύ θύτη-θύματος είτε έμμεσα χωρίς την ύπαρξη διαπροσωπικής επαφής. Εκείνο όμως που κρίνεται επιτακτικής σημασίας να επισημάνουμε είναι πως δεν υφίσταται κανενός είδους κλιμάκωση και ιεραρχική κατάταξη μεταξύ των διαφόρων μορφών και πρέπει όλες να αντιμετωπίζονται εξίσου, με την ίδια σοβαρότητα και προσοχή. Ας δούμε όμως ειδικότερα κάποιους από τους τρόπους με τους οποίους εκδηλώνεται η βία στα σχολεία:
- Λεκτικά(verbal bullying): εκδηλώνεται με περιπαικτικές και υβριστικές εκφράσεις, με την χρήση προσβολών, απειλών, χλευασμού, υποτιμητικών σχολίων, που στόχο έχουν να ποδοπατήσουν την αυτοεκτίμηση του θύματος, να το εξευτελίσουν, προκαλώντας του συναισθήματα ντροπής και ακόμη και απέχθειας προς τον εαυτό του.
- Σωματικά(physical bullying) : χαρακτηρίζεται από σπρωξίματα, χειρονομίες, τρικλοποδιές που αποβλέπουν στον φυσικό τραυματισμό κάποιου ή ακόμη και στην ακινητοποίηση και την καταστολή του με την καταφυγή σε σωματικές πρακτικές.
- Έμμεσος ή κοινωνικός(indirect/social/relational bullying) : Εδώ εντοπίζονται κυρίως μέθοδοι διάδοσης κακοηθειών, δημοσιοποίησης ψευδών στοιχείων και φημών για την προσωπική ζωή του ατόμου, με απώτερο στόχο να προκληθεί δυσαρέσκεια ως προς το πρόσωπο του, να δημιουργηθεί εσφαλμένη αντίληψη στους υπόλοιπους για τον χαρακτήρα του, με αποτέλεσμα να περιθωριοποιηθεί από το σύνολο των μαθητών, καθώς και από ομαδικές δραστηριότητες, αναπτύσσοντας ανικανότητα προσαρμογής και σύναψης φιλιών, αφού η πλειονότητα θα είναι αρνητικά προκατειλημμένη απέναντί του.
- Εκβιασμός(extortion) : εκούσια επιδίωξη απόσπασης χρημάτων ή προσωπικών αντικειμένων
- Σεξουαλικός(sexual bullying) : σεξουαλική παρενόχληση, άσεμνες χειρονομιές, ανεπιθύμητα αγγίγματα ακόμη και σοβαρές σεξουαλικές επιθέσεις, που επιδιώκουν να προξενήσουν αισθήματα ντροπής και αμηχανίας
- Ψυχολογικός(psychological bullying) : Ο συγκεκριμένος τρόπος εκφοβισμού συνδυάζει πολλές άλλες μορφές καθώς περιλαμβάνει απειλές, εκμετάλλευση, συναισθηματικό εκβιασμό, προσβλητικές και απαξιωτικές δημοσιεύσεις σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με επακόλουθο τον κατακρεουργισμό των συναισθημάτων του θύματος, την ταπείνωση και ψυχολογική βλάβη του.
Τέλος, μια σύγχρονη μορφή της ενδοσχολικής βίας, στη διαμόρφωση της οποίας συνέβαλε η εξέλιξη της τεχνολογίας και ιδίως η “βίαιη” εισβολή αυτής στις ζωές μας, είναι και ο ευρέως γνωστός πλέον ηλεκτρονικός εκφοβισμός ή cyber bullying.Αυτός βασίζεται στη διαδικτυακή κακοποίηση, η οποία εμφανίζεται με την αποστολή προσβλητικών και άσεμνων σχολίων μέσω των ηλεκτρονικών μέσων, αλλά και με την απόσπαση φωτογραφιών του θύματος παρά τη θέληση του και την δημοσιοποίηση αυτών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, προξενώντας την κοινωνική κατακραυγή, τον χλευασμό και την στοχοποίηση του.
Ως εκ τούτου, μπορούμε να καταλήξουμε πως σε οποιαδήποτε μορφή του, το bullying κατορθώνει να επιδράσει ολέθρια στην συναισθηματική κατάσταση και τον ψυχισμό του ατόμου, αφήνοντας αρκετές ανοιχτές πληγές, που δύσκολα μπορούν να γιατρευτούν. Έρευνες έχουν αποδείξει πως τα θύματα ενδοσχολικής κακοποίησης έχουν περισσότερες πιθανότητες να υποφέρουν από αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη, να εμφανίσουν ψυχοσωματικά συμπτώματα όπως δερματίτιδες, έλκος, τρέμουλο, κρίσεις πανικού.
Συγχρόνως, καταβάλλονται διαρκώς από συναισθήματα μοναξιάς, θλίψης, το αίσθημα της απόρριψης καθώς και από έλλειψη αυτοπεποίθησης και τάσεις ενοχοποίησης του εαυτού τους, θεωρώντας πως για ό,τι τούς συμβαίνει, φέρουν οι ίδιοι την ευθύνη. Σε ακραίες περιπτώσεις μάλιστα, διακατέχονται από τάσεις αυτοκτονίας, οι οποίες μπορούν να συνεχίσουν και μέχρι την ενηλικίωση. Σχετική μελέτη έδειξε πως ενήλικες που υπήρξαν θύματα ήταν 3 φορές πιο πιθανό να σκέφτονται το ενδεχόμενο να βάλουν τέλος στη ζωή τους. Διαβλέπουμε, λοιπόν, πως πρόκειται για ένα καταστροφικό φαινόμενο, που καταρρακώνει την ψυχολογία των θυμάτων του και αφήνει το στίγμα του βαθιά ριζωμένο στις ψυχές τους για όλη τους τη ζωή.
Ενώ λοιπόν ο σχολικός εκφοβισμός ζει, αναπνέει και εκδηλώνεται με πολλαπλούς τρόπους ανάμεσά μας, διαφαίνεται πως ακόμη και οι αρμόδιοι να συμβάλουν στην πρόληψη και καταπολέμησή του εθελοτυφλούν και γίνονται σιωπηλοί συνένοχοι σ’ αυτό το απάνθρωπο φαινόμενο. Πόσες φορές εκπαιδευτικοί που έχουν αντιληφθεί περιστατικά βίας μεταξύ μαθητών έχουν επιλέξει να μην επέμβουν ή ακόμη κι αν το κάνουν να καταφύγουν σε μία απλή επίπληξη, θεωρώντας πως έτσι απλά το ζήτημα θεωρείται λήξαν;
Αλλά και πόσοι είναι οι γονείς που απορροφημένοι από τις αμέτρητες υποχρεώσεις τους αμελούν και δεν επιδιώκουν εντατικότερη επικοινωνία με τα παιδιά τους, προκειμένου να κατανοήσουν τα προβλήματά τους, τις ανησυχίες τους, να καταφέρουν να αναπτύξουν σχέση οικειότητας και εμπιστοσύνης ανάμεσά τους, έτσι ώστε να καθίστανται σε θέση να μπορούν να αποκωδικοποιήσουν τις αντιδράσεις και τα συναισθήματα του παιδιού τους και να αναγνωρίσουν πότε υφίσταται κάποιο πρόβλημα;
Το ερώτημα λοιπόν που ανακύπτει είναι ποια στάση εν τέλει δύνανται και οφείλουν να υιοθετούν τόσο οι εκπαιδευτικοί όσο και οι γονείς, έτσι ώστε να μπορούμε να ισχυριστούμε ότι καταβάλλουν προσπάθειες να επιτελέσουν ουσιαστικά τον ρόλο τους;
Ιδιαίτερη σημασία έχει η ύπαρξη έντονης παρατηρητικότητας και από τις δύο πλευρές. Συγκεκριμένα, πρέπει να βρίσκονται σε εγρήγορση και να είναι πλήρως ενημερωμένοι σχετικά με το φαινόμενο, τις εκδηλώσεις και τις επιπτώσεις του, για να μπορούν να διαπιστώσουν πότε συντρέχουν οι ενδείξεις που επιβεβαιώνουν ότι υφίσταται εκφοβισμός. Ουσιαστικά, χρέος τους είναι να μπορούν να διακρίνουν τα σημάδια κακοποίησης, όπως ουλές, μελανιές, σκισμένα ρούχα ή βιβλία.
Ταυτόχρονα, οι γονείς θα πρέπει να προβληματίζονται όταν το παιδί εμφανίζει σημάδια απότομης αλλαγής συμπεριφοράς, όπως επίσης κι όταν αρνείται να εξηγήσει πώς προκλήθηκαν διάφορα χτυπήματα που φέρει στο σώμα του ή δίνει παράξενες δικαιολογίες γι’ αυτά, προκειμένου να αποφύγει περαιτέρω συζήτηση. Επιπρόσθετα, απαιτείται οι εκπαιδευτικοί να διαμορφώσουν ένα κλίμα διαλόγου και εμπιστοσύνης με τους μαθητές τους, με επακόλουθο οι τελευταίοι να νιώσουν τη σιγουριά και την ασφάλεια πως μπορούν να μοιραστούν μαζί τους τα συναισθήματα τους και πως υπάρχει κάποιος να τούς ακούσει και να τούς βοηθήσει να γλιτώσουν από αυτό το μαρτύριο.
Από την άλλη, όμως και οι γονείς έχουν υποχρέωση να αφυπνίζουν τα παιδιά τους για τέτοιου είδους συνθήκες, να τα μυούν στις μεθόδους αντιμετώπισής τους, αλλά και να τα διαπαιδαγωγούν να θέτουν τα όρια τους και να υπερασπίζονται τον εαυτό τους.
Είναι φανερό, λοιπόν, πως καλούμαστε ως κοινωνία να αντιμετωπίσουμε ένα φαινόμενο ασταμάτητο, που συνεχώς αναζωπυρώνεται με το πέρασμα του χρόνου, αφήνοντας ανεξίτηλα τα σημάδια του στις ψυχές των θυμάτων του. Ο σχολικός εκφοβισμός δυστυχώς εξελίσσεται διαρκώς και απαιτεί πρόληψης και κινητοποίησης όλης της εκπαιδευτικής και μαθητικής κοινότητας, προκειμένου να πραγματωθεί σημαντική πρόοδος στην προσπάθεια εξασθένισης και καταπολέμησης του.
Ήδη το Υπουργείο Παιδείας επιχειρεί μέσω δράσεων και ημερίδων να αποτρέψει τους νέους από την άσκηση βίαης συμπεριφοράς, ενημερώνοντάς τους σχετικά με τις ολέθριες συνέπειες της, καθώς και τον ορθό τρόπο διαχείρισης τέτοιων καταστάσεων. Αρκεί όμως αυτό, ή μήπως όλοι πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως η ενδοσχολική βία αποτελεί μια πραγματικότητα, που άμεσα ή έμμεσα μας επηρεάζει ως κοινωνία όλους και οφείλουμε να συμβάλουμε στην εξυγίανση της, ώστε να αποτρέψουμε και την ίδια την επιγενόμενη “νόσηση” και “διάβρωση” της κοινωνίας;
