Ο διεθνής πολιτικός οργανισμός BRICS, ιδρύθηκε το 2009 από τη Βραζιλία, τη Ρωσία, την Ινδία και την Κίνα, με τη Νότια Αφρική να προσχωρεί το 2010, τα αρχικά των οποίων έχουν δώσει στον οργανισμό και όνομά του, ως οι τότε σημαντικότερες αναδυόμενες δυνάμεις του πλανήτη, τόσο λόγω του μεγέθους τους, όσο και των υψηλών ρυθμών ανάπτυξης που παρουσίαζαν. Αν και για χρόνια η διεθνής εμβέλειά του παρέμενε μάλλον ήσσονος σημασίας, τους τελευταίου μήνες παρατηρείται σειρά αξιοπρόσεκτων κινήσεων, με διάφορες χώρες να έχουν εκδηλώσει ενδιαφέρον να γίνουν μέλη του. Τι σημαίνει αυτό για το διεθνές σύστημα;

Η εξέλιξη των BRICS

Οι επιδιώξεις των χωρών ήταν κατά βάση οικονομικές, όπως η αρμονική οικονομική ανάπτυξη και η διευκόλυνση του διεθνούς εμπορίου, ενώ θεσμικά εξακολουθεί ακόμα και στις μέρες μας να απέχει πολύ από τη θεσμική οργάνωση που έχουν άλλοι «δυτικοί» διεθνείς οργανισμοί, ούτε εμφάνιζε την απαραίτητη συνοχή για να αποτελέσει πραγματικά το αντίπαλο δέος της Δύσης. Λαμβάνουν χώρα ετήσιες διασκέψεις, σε υψηλό επίπεδο, με κύριο όμως παράγωγο απλές διακηρύξεις και λιγότερο «νομικά αποτελέσματα», ενώ η προεδρία του οργανισμού αλλάζει ετησίως[1].

Το 2014 ιδρύθηκαν δύο σημαντικοί θεσμοί για τον οργανισμό, με βασικό στόχο να λειτουργήσουν ως αντίπαλο δέος στους «δυτικοκρατούμενους» θεσμούς της Παγκόσμιας Τράπεζας (ΠΤ) και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), γνωστούς ως New Development Bank (NDB) και Contingent Reverse Arrangement (CRA), με σχετικά περιορισμένους βέβαια αρχικούς πόρους, 50 δισεκατομμύρια δολάρια για την πρώτη και 100 για τη δεύτερη[2]. Στόχος τους η οικονομική υποστήριξη και η χρηματοδότηση έργων για τις υποδομές και τη βιώσιμη ανάπτυξη τόσο των χωρών BRICS όσο και άλλων αναπτυσσόμενων χωρών[3].

BRICS έτοιμες προς απογείωση...; — *Οι ηγέτες των BRICS και άλλων αναπτυσσόμενων χωρών το 2014, έτος ίδρυσης NDB και CRA Πηγή*

Κρίσιμη ειδοποιός διαφορά σε σχέση με την ΠΤ και το ΔΝΤ είναι η ισότητα και ο «αντι-ηγεμονικός» χαρακτήρας τους, αφού όλα τα μέλη έχουν τις ίδιες ψήφους (έχοντας συνεισφέρει το ίδιο κεφάλαιο, δηλαδή 10 δις δολάρια έκαστη) στη DNB, ενώ οι αποφάσεις λαμβάνονται με ομοφωνία εντός της CRA, όταν στις πρώτες δε χρειάζεται ομοφωνία και δεν έχουν όλοι την ίδια ισχύ, με την Αμερική να είναι σαφώς το ισχυρότερο μέλος[4].

Η διεθνής δράση του οργανισμού και η δυναμικότητά του ωστόσο, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτήν των ανταγωνιστών του, γεγονός που σαφώς υποβαθμίζει τη διεθνή ακτινοβολία του. Εντούτοις, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι δυνατότητες του οργανισμού είναι εντυπωσιακές, καθώς αντιπροσωπεύει πάνω από το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού η εδαφική έκταση όλων των μελών αναλογεί στο 30% του πλανήτη (40 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα), με το ΑΕΠ τους να αγγίζει τα 24 τρισεκατομμύρια δολάρια και την εμπορική δραστηριότητα τα 3 τρισεκατομμύρια[5]. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι κάτι έλλειπε από αυτόν τον οργανισμό για να του δώσει την αναγκαία ώθηση ώστε να μετουσιώσει τις αναντίρρητες πολιτικοοικονομικές ικανότητές του σε ανάλογη πολιτική ισχύ και επιρροή.

Την ευκαιρία αυτή φαίνεται να παρέχει ο πόλεμος της Ρωσίας με την Ουκρανία και η πόλωση που έχει προκαλέσει, η οποία έχει συμβάλει τα μέγιστα στην περαιτέρω συσπείρωση των μη-Δυτικών δυνάμεων, όπως είχε γίνει στη Γερμανία το 1871 με τον πόλεμο της Πρωσίας με τη Γαλλία, μόνο που η τωρινή σύγκρουση είναι πολύ πιο απρόβλεπτη, ενώ συντρέχει σοβαρός κίνδυνος να γίνει διεθνής, αν και για πολλούς, όχι αδικαιολόγητα, πρακτικά έχει ήδη γίνει. Αν θέλουν, λοιπόν, οι αναπτυσσόμενες χώρες, εντός κι εκτός BRICS, να δώσουν τέλος στην κοσμοκρατορία της Δύσης, μόνο με στενότερη συνεργασία και ενότητα θα το πετύχουν.

Προς αυτή την κατεύθυνση, είναι οι συζητήσεις των χωρών για τη δημιουργία ενός κοινού αποθεματικού νομίσματος, το οποίο θα βασίζεται στα εθνικά νομίσματα και στόχο θα έχει την αποδολαριοποίηση της διεθνούς οικονομίας. Αυτό αποτελεί κρίσιμο ζήτημα για τη Ρωσία μετά τον αποκλεισμό της από το SWIFT, το οποίο ήταν ιδιαίτερα αρνητικό σχετικά με την οικονομική ρευστότητά της. Ωστόσο, δεδομένου ότι αυτό αποτέλεσε εν πολλοίς αμερικανική απόφαση, είναι προφανές ότι οποιαδήποτε χώρα δε σκοπεύει να υποκύπτει στις εκάστοτε δυτικές επιταγές, δε θα ήταν αρνητική στη δημιουργία μίας αξιόπιστης εναλλακτικής. Βέβαια, ας έχουμε στο πίσω μέρος του μυαλού μας ότι η ολοκλήρωση αυτού του εγχειρήματος είναι αρκετά σύνθετη και η επιτυχία του δεν είναι καθόλου εγγυημένη.

Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η προτίμηση χρήσης τοπικών ή άλλων νομισμάτων στις συναλλαγές αντί του δολαρίου από τις χώρες της Ανατολής και του Νότου, ιδιαίτερα στις συναλλαγές με Κίνα και Ρωσία. Από το τέλος του Β’ ΠΠ το δολάριο έχει καταστεί το βασικό νόμισμα για τη διεξαγωγή των διεθνών συναλλαγών και αυτό με τη σειρά του, του έχει προσδώσει μεγάλο κύρος και αξία παγκοσμίως, τα οποία όμως θα απειληθούν αν μειωθεί αισθητά η χρήση του, όπως επιδιώκουν οι BRICS.

Ένα ακόμα στοιχείο που δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας είναι το ενδεχόμενο διεύρυνσης των BRICS. Τα τελευταία χρόνια έχουν κάνει την εμφάνισή τους αρκετοί υποψήφιοι, ορισμένοι εκ των οποίων διόλου ευκαταφρόνητοι είναι, ενώ αμφότερες οι πλευρές δείχνουν κατ’ αρχήν θετικές απέναντι σε τέτοιου είδους εξελίξεις. Ξεχωρίζουν, τουλάχιστον κατά τη γνώμη μου, η Σαουδική Αραβία (ΣΑ), το Ιράν, η Αίγυπτος και η Αργεντινή.

Χάρτης που περιλαμβάνει και χώρες που έχουν προταθεί να γίνουν μέλη των BRICS (υπάρχουν πάντως κι άλλες, όπως η Τουρκία, που έχουν εκδηλώσει ενδιαφέρον. Ακόμα και λίγες από αυτές να μπουν στο τέλος θα έχουν σημαντικό γεωπολιτικό αντίκτυπο. Πηγή

Η Σαουδική Αραβία και το Ιράν

Οι πρώτες δύο αποτελούν τις σημαντικότερες δυνάμεις στην ασταθή, αλλά και σημαντική γεωπολιτικά Μέση Ανατολή. Η ΣΑ, παραδοσιακός σύμμαχος των ΗΠΑ από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, τέθηκε στο περιθώριο από τον πρόεδρο Biden λόγω ζητημάτων σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο υψηλός πληθωρισμός στον πετρελαϊκό τομέα και το φυσικό αέριο ανάγκασε τον τελευταίο να υποχωρήσει, πριν μερικούς μήνες μάλιστα ταξίδεψε στη ΣΑ για να συναντήσει τον de facto ηγέτη της χώρας Mohammed bin Salman, ο οποίος δε συγκινήθηκε ιδιαίτερα και η χώρα του δεν έχει συνεισφέρει ενεργά στην αύξηση της παραγωγής και συνεπώς στη μείωση της τιμής του πετρελαίου, υποστηρίζοντας έμμεσα τη Ρωσία, με την οποία άλλωστε είναι και μέλη του OPEC+.

Το Ιράν από την άλλη, μετά το 1979 και την Ιρανική Επανάσταση του Χομεϊνί, αποτελεί χώρα εχθρικά προσκείμενη προς τις ΗΠΑ. Η χρήση ιρανικών drones (ακόμα και με τεχνική υποστήριξη ιρανών) από τη Ρωσία[6] επιβεβαιώνει τον αντι-δυτικό προσανατολισμό του κράτους και καταδεικνύει ότι έχουν γίνει σοβαρά βήματα προς τη σφυρηλάτηση ενός στιβαρού αντι-δυτικού άξονα αποτελούμενου από την Κίνα, τη Ρωσία και το Ιράν.

Η τρέχουσα περίοδος φαντάζει ιδανική για σύσφιξη των σχέσεων και είσοδο αμφότερων των κρατών στον οργανισμό, ειδικά μετά την απομάκρυνση ενός κρισιμότατου μέχρι πρότινος ζητήματος, συγκεκριμένα των πολύ κακών σχέσεων Ιράν και ΣΑ. Μεταξύ τους είχε ξεσπάσει ένας «πόλεμος επιρροής» στον αραβικό κόσμο, με έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα αφού το πρώτο έχει υιοθετήσει το σιιτικό Ισλάμ και το δεύτερο το σουνιτικό, φτάνοντας και στη διεξαγωγή «πολέμου δια αντιπροσώπων σε χώρες όπως η Υεμένη.

Πρόσφατα, υπήρξε φόβος ακόμα και για άμεση σύγκρουση, ως μέσου εκτόνωσης των εσωτερικών ταραχών στο Ιράν την επαύριο του θανάτου της Mahsa Amini, αντ’ αυτού όμως τελικά στις 10 Μαρτίου, κατόπιν διαπραγματεύσεων που έλαβαν χώρα σε κινεζικό έδαφος, συνεπώς και υπό κινεζική επιρροή, τα δύο κράτη συμφώνησαν στην αρχική εξομάλυνση των σχέσεών τους[7]. Ασφαλώς, δεν έχουν επιλυθεί απευθείας όλα τα ζητήματα, ωστόσο ο δρόμος για την κοινή πορεία των δύο αντιπάλων φαίνεται να ανοίγει.

Η υλοποίηση αυτού του σχεδίου θα σήμαινε σε μεγάλο βαθμό τον έλεγχο της Μέσης Ανατολής από τις BRICS και κυρίως των σημαντικών πλουτοπαραγωγικών πηγών τους. Η Δύση βρίσκεται μεν σε φάση απεξάρτησης από προϊόντα όπως το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, εντούτοις φαίνεται πως αυτά θα παραμείνουν τουλάχιστον μεσοπρόθεσμα σημαντικοί πόροι, όπως και η γεωπολιτική αξία της Μέσης Ανατολής.

Η Αίγυπτος και η Αργεντινή

Περνώντας στην Αίγυπτο, αυτή θα αποτελούσε τη δεύτερη αφρικανική χώρα του οργανισμού μαζί με τη Νότια Αφρική. Η επιρροή της Κίνας και της Ρωσίας στην Αφρική, ήδη αρκετά μεγάλη και σίγουρα μεγαλύτερη από αυτήν της επιβαρυμένης με το αποικιοκρατικό παρελθόν Δύσης, θα ενισχυόταν περαιτέρω.

Η Αφρική είναι πλούσια σε πόρους, στους οποίους θα ήθελε να έχει πρόσβαση κάθε χώρα. Περιλαμβάνει επίσης τα περισσότερα κράτη από κάθε άλλη ήπειρο, 54, το οποίο συνεπάγεται και πολλές ψήφους στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ. Στο πλαίσιο αυτό, οι BRICS μάλλον δε θα αγνοήσουν ενδιαφέρουσες υποψηφιότητες από εκεί, η Αλγερία αποτελεί επίσης αξιοπρόσεκτη περίπτωση.

Η Αίγυπτος έχει επίσης αποτελέσει, όπως και η ΣΑ, σημαντικό σύμμαχο των ΗΠΑ για χρόνια και εδώ όμως, η άνοδος του Fattah al Sisi την προηγούμενη δεκαετία στην εξουσία και ζητήματα με τα ανθρώπινα δικαιώματα οδήγησαν σε περιορισμό της αμερικανικής βοήθειας και επιδείνωση των σχέσεων. Ούτε εδώ είναι τυχαία η ουδέτερη στάση της χώρας στον ρωσοουκρανικό πόλεμο, ιδιαίτερα δεδομένων και των μεγάλων εισαγωγών σιταριού από τη Ρωσία, αναγκαίων για τον επισιτισμό. Επιπρόσθετα, η χώρα ελέγχει και τη Διώρυγα του Σουέζ, ένα νευραλγικό πέρασμα για το διεθνές εμπόριο.

Η Αργεντινή είναι επίσης εξόχως σημαντικό κράτος. Καλύπτει μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής, ειδικά σε συνδυασμό με τη Βραζιλία. Οι δυο τους μάλιστα επιδιώκουν τη στενότερη μεταξύ τους συνεργασία κι έχουν αρχίσει συνομιλίες για μία νομισματική ένωση (σε εμπορικό αποκλειστικά επίπεδο) για να αποφύγουν τη χρήση του δολαρίου, που θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας για την άνθηση του μεταξύ τους εμπορίου[8].

Γιατί, λοιπόν, να μη λάβει χώρα αυτή η συνεργασία στο πλαίσιο των BRICS; Οι τελευταίες θα αποκτούσαν έτσι ένα πανίσχυρο έρεισμα στο μαλακό υπογάστριο των ΗΠΑ. Ωστόσο, στο βαθμό που η Αργεντινή δεν επιθυμεί να αναστατώσει τον ισχυρό της «γείτονα», η ένταξή της στον οργανισμό, παρά την αμφοτέρωθεν θετική στάση και πρωτοβουλίες, θα παραμείνει στη σφαίρα του επιθυμητού[9].

Ας οραματιστούμε τώρα το ενδεχόμενο υλοποίησης των παραπάνω. Θα είχαμε έναν αντιδυτικό συνασπισμό που θα ελέγχει τεράστιο μέρος των πλουτοπαραγωγικών πόρων του πλανήτη (πετρέλαιο, μέταλλα, σπάνιες γαίες) και καίριες θαλάσσιες οδούς όπως τη Διώρυγα του Σουέζ, τον Περσικό Κόλπο και τον Ινδικό Ωκεανό, ενώ θα διαθέτει περίπου το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού και (λίγο πιο κάτω)ΑΕΠ, ένα πελώριο πυρηνικό οπλοστάσιο και όχι μόνο. Όχι κι άσχημα (για τις BRICS)…

Ταυτόχρονα, οι προοπτικές επέκτασης της Δύσης είναι περιορισμένες και σε ποσότητα και σε ποιότητα, με τον πληθυσμό της να γερνάει και το ποσοστό της στο παγκόσμιο ΑΕΠ να βαίνει μειούμενο. Όλα αυτά σε μία περίοδο που και η ποιότητα ζωής των πολιτών της, από τα πλέον ελκυστικά χαρακτηριστικά μαζί με τα υψηλού επιπέδου πανεπιστήμιά της, έχει επηρεαστεί αισθητά από τις αλλεπάλληλες κρίσεις, δημιουργώντας και εσωτερικά προβλήματα (όχι ότι δεν εμφανίζονται αντίστοιχα θέματα και στις άλλες χώρες).

Από την άλλη, και η «απογείωση» των BRICS ίσως να μην είναι τόσο άμεση και βέβαιη, άλλωστε το άρθρο περιγράφει ως επί το πλείστον δυνατότητες και υποθετικά σενάρια. Η ένταξη νέων μελών είναι συνήθως χρονοβόρα, ενώ πέραν του εύρους, το βάθος και δεσμοί που θα αναπτυχθούν εντός του οργανισμού είναι μεγάλο ζητούμενο, όπως και ο ρόλος της Κίνας. Θα αντέξει στον πειρασμό της ηγεμονίας ή θα καταστήσει τον οργανισμό όργανο επιβολής της βούλησής της;

Επιπρόσθετα, η ύπαρξη ποικίλων πολιτικών συστημάτων και το κρατοκεντρικό σύστημα που φαίνεται να προτιμάται, σε αντίθεση με το υπερεθνικό που προωθεί για παράδειγμα η ΕΕ, δύναται να δημιουργήσει ζητήματα συνοχής. Ο αντιαμερικανικός προσανατολισμός και τα στενά εθνικά συμφέροντα δεν αποτελούν επαρκή βάση για τη μακροπρόθεσμη ενότητα του οργανισμού, κάτι που φάνηκε και με τις χώρες του Visegrad, ιδιαίτερα με την Πολωνία και την Ουγγαρία μετά το ξέσπασμα του πολέμου.

Αυτό που πάντως ουδείς δύναται να αμφισβητήσει είναι οι εντυπωσιακές δυνατότητες που διαθέτουν οι BRICS. Οι πρωτοβουλίες τους τον τελευταίο καιρό είναι εξόχως σημαντικές και με πρωτεργάτη την Κίνα φαίνεται να λαμβάνουν θέση για μία μεγάλη επίθεση στην τρέχουσα «Δυτική» παγκόσμια τάξη και την αμερικανική πρωτοκαθεδρία. Το να αγνοηθούν μπορεί να αποτελέσει μοιραίο λάθος…