Αποκλήρωση: Έννοια και προϋποθέσεις

Γράφει η Μύριαμ Αρναουτάκη αποκλήρωση

Σύμφωνα με το κληρονομικό δίκαιο, οι κοντινοί συγγενείς ενός προσώπου έχουν το λεγόμενο δικαίωμα της «νόμιμης μοίρας» μετά το θάνατο αυτού. Πρόκειται για το μερίδιο του συνόλου της περιουσίας του αποβιώσαντος που δικαιούνται ακόμη και εάν ο αποβιώσας αποφάσισε να αφήσει την περιουσία του μετά το θάνατο του, σε κάποιον άλλο, π.χ. την ανίψια του, έναντι των τέκνων του. Ο θεσμός της αποκλήρωσης εισάγει εξαίρεση από την προστασία της νόμιμης μοίρας και λόγο έκπτωσης ή αποκλεισμού του κληρονόμου από το κληρονομικό του μερίδιο.

Αυτό συμβαίνει όταν με την συμπεριφορά του μεριδιούχου διασπάται ο οικογενειακός δεσμός μεταξύ αυτού και του κληρονομούμενου και δεν συντρέχει λόγος προστασίας του πρώτου. Ως επακόλουθο, ο διαθέτης επιλέγει να μην εγκαταστήσει, αλλά αντίθετα να αποκληρώσει τον κληρονόμο του. Φράσεις της καθημερινής ζωής, όπως «εάν δεν δώσεις στο παιδί το όνομά μου, θα σε αποκληρώσω», ή «εάν δεν ασχοληθείς με την οικογενειακή επιχείρηση, θα σε αποκληρώσω», μας κάνουν να αναρωτιόμαστε πότε είναι εφικτή νομικά η αποκλήρωση και για ποιους λόγους.

Καταρχάς, ο νομοθέτης του Αστικού Κώδικα, χρησιμοποιεί τον όρο «αποκλήρωση» για να χαρακτηρίσει μόνο τον αποκλεισμό του δικαιώματος της νόμιμης μοίρας. Θεωρητικά, όμως, γίνεται η ακόλουθη διάκριση όσον αφορά τον ορισμό της αποκλήρωσης. Συγκεκριμένα, το άρθρο 1713 ΑΚ προβλέπει τον θεσμό της αποκλήρωσης εν ευρεία έννοια. Αποκλήρωση εν ευρεία έννοια καλείται η δυνατότητα που έχει ο κληρονομούμενος να αποκλείσει από την εξ αδιαθέτου διαδοχή ορισμένο συγγενή ή το σύζυγό του, χωρίς να χρειάζεται αιτιολογία.

Μπορεί να είναι ρητή, όταν αναφέρεται δηλαδή ξεκάθαρα στη διαθήκη ποιος αποκληρώνεται (α. 1713 ΑΚ), ή σιωπηρή. Σιωπηρή είναι όταν ο διαθέτης αναφέρει ότι αφήνει τα πάντα σε κάποιον άλλο κληρονόμο, π.χ. αναφέρει ότι αφήνει τα πάντα στον αδελφό του. Μάλιστα, η αποκλήρωση εν ευρεία έννοια μπορεί να είναι ολική ή μερική. Ολική είναι όταν αποκλείει τον εξ αδιαθέτου κληρονόμο από ολόκληρη την κληρονομική του μερίδα, και μερική όταν τον αποκλείει από μέρος μόνον αυτής. Παραδείγματος χάριν, ο διαθέτης είναι απολύτως ελεύθερος να εγκαταστήσει τη σύζυγό του μόνο στο 1/8 της περιουσίας του και τα τρία τέκνα του στο υπόλοιπο μέρος αυτής, μολονότι η εξ αδιαθέτου κληρονομική της μερίδα θα ήταν ¼ (μερική αποκλήρωση εν ευρεία εννοία).

Εν αντιθέσει, κατά την διάταξη 1839 ΑΚ, αποκλήρωση με την στενή έννοια (εφεξής απλώς αποκλήρωση), καλείται η στέρηση του δικαιώματος της νόμιμης μοίρας εξαιτίας ορισμένων λόγων, ανάλογα ποιος αποκληρώνει ποιον.

Πρώτη και βασική προϋπόθεση της αποκλήρωσης είναι να γίνει με διάταξη τελευταίας βούλησης (διαθήκη), διότι αλλιώς, η κληρονομιά μοιράζεται “εξ αδιαθέτου”, δηλαδή, όπως ορίζει ο νόμος, με βάση τις κληρονομικές τάξεις. Επιπρόσθετα, ο λόγος αποκλήρωσης πρέπει να υφίσταται κατά τον χρόνο σύνταξης της διαθήκης και να αναφέρεται σ’ αυτή (α. 1843 § 1). Δεν είναι αναγκαίο ο λόγος να εξακολουθεί να υφίσταται κατά τον χρόνο θανάτου του κατηγορούμενου.

Επιπλέον, η βούληση περί αποκλήρωσης δεν είναι ανάγκη να διατυπώνεται ρητά με πανηγυρικές εκφράσεις (π.χ. αποκληρώνω τον Α για τον τάδε νόμιμο λόγο), αλλά μπορεί να συνάγεται και από το συνολικό περιεχόμενο της διαθήκης. Όμως, οι λόγοι της αποκλήρωσης πρέπει να αναφέρονται ρητά στη διαθήκη, χωρίς να απαιτείται λεπτομερειακή ανάπτυξή τους. Επίσης, συνιστά βασική προϋπόθεση η ανυπαρξία συγγνώμης εκ μέρους του κληρονομούμενου. Δηλαδή, να μην υπάρχει δήλωση από τον διαθέτη ότι δεν πρόκειται να επιβάλει επιζήμιες συνέπειες στον μεριδιούχο για το παράπτωμα του.

Λόγοι αποκλήρωσης υπέρ του ανιόντος (α.1840 ΑΚ)
Ο διαθέτης μπορεί να αποκληρώσει τον κατιόντα του, αν αυτός:

• Επιβουλεύτηκε τη ζωή του διαθέτη, του συζύγου ή άλλου κατιόντος του διαθέτη.
• Προκάλεσε με πρόθεση σωματικές κακώσεις κατά του διαθέτη ή του συζύγου του, από τον οποίο κατάγεται ο κατιών (κακομεταχείριση).
• Έγινε ένοχος κακουργήματος ή σοβαρού εκ προθέσεως πλημμελήματος εναντίον του διαθέτη ή του συζύγου του.
• Αθέτησε κακόβουλα την εκ του νόμου υποχρέωσή του για διατροφή του διαθέτη.
• Ζει βίο άτιμο ή ανήθικο παρά τη θέληση του διαθέτη. Στο σημείο αυτό, πρέπει να εστιάσουμε στη φράση «παρά τη θέληση του διαθέτη». Παραδείγματος χάριν, εάν η κόρη του διαθέτη εκπορνεύεται με τη συναίνεση του πατέρα της, εκείνος δεν μπορεί να την αποκληρώσει, γιατί έγινε με τη θέλησή του. Τούτο, φυσικά, κρίνεται κάθε φορά από το αρμόδιο δικαστήριο. Άλλα παραδείγματα άτιμου ή ανήθικου βίου είναι η χαρτοπαιξία καθ’ έξη, συμμετοχή σε σπείρα κακοποιών κλπ.

Λόγοι αποκλήρωσης υπέρ του κατιόντος (α. 1841 ΑΚ)
Ο διαθέτης μπορεί να αποκληρώσει τον γονέα του, αν αυτός:

• Επιβουλεύτηκε τη ζωή του τέκνου, του συζύγου του τέκνου ή άλλου κατιόντος του τέκνου.
• Έγινε ένοχος κακουργήματος ή βαρέως εκ προθέσεως πλημμελήματος εναντίον του τέκνου του ή του συζύγου του τέκνου.
• Αθέτησε κακόβουλα την εκ του νόμου υποχρέωσή του για διατροφή του τέκνου του.

Τέλος, σύμφωνα με το α.1842 ΑΚ, ο διαθέτης μπορεί να αποκληρώσει το σύζυγο του, αν, κατά τον χρόνο του θανάτου του, είχε δικαίωμα να ασκήσει αγωγή διαζυγίου για βάσιμο λόγο αναγόμενο σε υπαιτιότητα του συζύγου του. Ως βάσιμος λόγος διαζυγίου που δικαιολογεί την αποκλήρωση κατά το πιο πάνω άρθρο, είναι μόνο ο ισχυρός κλονισμός του γάμου από λόγο που αφορά το πρόσωπο του εναγόμενου (α. 1439 § 1, 2 ΑΚ).

Το ίδιο, αντίστοιχα, ισχύει και για τον σύντροφο με σύμφωνο συμβίωσης, αν κατά τον χρόνο θανάτου του ο επιζών σύντροφος είχε υποπέσει σε υπαίτιο παράπτωμα που είχε κλονίσει τη συμβίωση και το οποίο, αν υπήρχε γάμος, θα δικαιολογούσε τη λύση του γάμο με αγωγή διαζυγίου (π.χ. μοιχεία). Το υπαίτιο παράπτωμα του συντρόφου θεμελιώνει λόγο αποκλήρωσης, εφόσον υφίσταται κατά τον χρόνο σύνταξης της διαθήκης και αναφέρεται σε αυτήν (α. 1843 § 1 ΑΚ).

Συμπερασματικά, όταν ο μεριδούχος υποπέσει σε ορισμένα βαριά παραπτώματα έναντι του κληρονομούμενου ή προσώπων που συνδέονται με αυτόν, είναι δυνατό να κλονισθεί η σχέση ανάμεσα τους και να επέλθει ρήξη του υφιστάμενου μεταξύ τους οικογενειακού και γενικότερα συναισθηματικού δεσμού. Σημαντική συνέπεια του θεσμού της αποκλήρωσης αποτελεί το γεγονός πως ο αποκληρούμενος θεωρείται ότι δεν υπήρχε κατά τον θάνατο του διαθέτη κι έτσι αποκλείεται η επαγωγή της κληρονομιάς σε αυτόν.

Στη θέση του, ωστόσο, και εφόσον έχουμε διαδοχή στις τρεις πρώτες τάξεις (διαδοχή κατά ρίζες), υπεισέρχονται οι κατιόντες του, εκτός εάν και αυτοί αποκλείσθηκαν από την κληρονομική διαδοχή. Βέβαια, ο μεριδούχος, που ισχυρίζεται ότι αποκληρώθηκε χωρίς νόμιμο και αληθινό λόγο, δύναται να ασκήσει κατά του κληρονόμου που απέκτησε το κληρονομικό δικαίωμα, αγωγή ακύρωσης της διάταξης της διαθήκης δυνάμει της οποίας αποκληρώθηκε, με σκοπό την αναγνώριση του κληρονομικού δικαιώματος της νόμιμης μοίρας του.

Πηγές:
• Εγχειρίδιο Κληρονομικού Δικαίου, Απόστολος Σ. Γεωργιάδης.
• Κληρονομικό Δίκαιο με 45 πρακτικά θέματα, Δημήτριος Βαρελάς, δικηγόρος στον Άρειο Πάγο.

Διαβάστε περισσότερα: Αποκλήρωση